Like Us Here
  • होम
  • हमारे बारे में
  • रचनाएँ
    • कवियों की सूची >
      • रामकृष्ण झा 'किसुन'>
        • मनुक्ख जिबेत अछि
        • जिनगी : चारिटा द्रिष्टिखंड
        • उग रहा सूरज …
        • ‘किसुन जी’ क दृष्टि आ मूल्य-बोध
        • मृत्यु
      • राजकमल चौधरी>
        • प्रवास
        • वयः संधि , द्वितीय पर्व
        • द्रौपदी सँ विरक्ति
        • अर्थ तंत्रक चक्रव्यूह
        • तुम मुझे क्षमा करो
        • पितृ-ऋण
        • जेठ मास का गीत
        • कोशी-किनारे की सांझ
        • राजकमल चौधरी की मैथिली कविताएं : गांव के बार&
      • नंदिनी पाठक>
        • दिल की जमीं
        • अथक प्रयास
        • स्नेह सुगंध
        • स्नेह
        • भीर भावना क़ी
        • प्रकाशित आत्मा
        • नेपथ्य
        • जिन्दगी शहर की
        • छीटे मनोरथ के
        • आसमा से
        • धृष्टता
        • गवाही
        • अग्निदीक्षा
        • उपेक्षा
        • उसड़ संगति
      • आर.सी. प्रसाद सिंह>
        • जीवन
        • तुम्हारी प्रेम-वीणा का अछूता तार
        • जीवन का झरना
        • नए जीवन का गीत
        • चाँद को देखो
      • प्रो. मायानंद मिश्र>
        • आस्था
        • युग वैषम्य
        • हे आबेबला युग
        • मानवता
        • साम्राज्यवाद
      • अनुप्रिया>
        • अकेला बूढा
        • वजूद तुम्हारा
        • एक बार मुस्कुराना
        • डाकिया
        • कौन
        • अधूरा सपना
        • तुम
        • मेरी कहानी
        • प्रेम
        • घर में शब्द
        • उन्मुक्त
        • तुम
        • डायरी
        • देह
        • भगजोगनी
        • बेनाम पते की चिट्ठियां
        • पैबंद लगे सपने
        • माएं
        • बिरवा
        • क्यूँ
        • एक पिता
        • उम्मीद
        • अपने ही विरुद्ध
        • तुम्हारे इंतजार में
        • कौन हो तुम
        • मेरा मन
        • मैं और तुम
        • जाने क्यूँ>
          • अधूरे सवाल
        • अन्धकार
        • सूरज
        • कौन
        • जिन्दगी
        • मेरा अकेलापन
        • मेरी आहटें
        • तुम और मैं
      • जीवकांत>
        • इजोरियामे नमरल आर्द्रांक मेघ
        • सीमा
        • परिवार
        • सौन्दर्य-बोध
      • डा. गंगेश गुंजन>
        • आत्म परिचय : युवा पुरुष
        • अनुपलब्ध
        • पीड़ा
        • बंधु चित्र
        • एक टा कविता
        • गोबरक मूल्य
      • नचिकेता>
        • भूख बँटे पर
        • दरख्तों पर पतझर
        • जेहन में
        • खुले नहीं दरवाज़े
        • किसलय फूटी
        • कमरे का धुआँ
        • उमंगों भरा शीराज़ा
      • नामवर सिंह>
        • दोस्त, देखते हो जो तुम
        • कोजागर
        • पंथ में सांझ
        • धुंधुवाता अलाव
        • विजन गिरिपथ पर चटखती
        • पारदर्शी नील जल में
      • बाबा नागार्जुन>
        • नवतुरिए आबओं आगाँ
        • आन्हर जिन्दगी !
        • मनुपुत्र,दिगंबर
        • छीप पर राहऔ नचैत
        • बीच सड़क पर
        • जी हाँ , लिख रहा हूँ
        • सच न बोलना
        • यह तुम थीं
      • रामदेव झा>
        • मोन
        • निर्जल मेघ
        • फोटोक निगेटिव
        • काल-तुला
      • कुमार मुकुल >
        • सफेद चाक हूं मैं
        • हर चलती चीज
        • सोचना और करना दो क्रियाएं हैं
        • लड़की जीना चाहती है
        • प्‍यार – दो कविताएं
        • गीत
        • मैं हिन्‍दू हूँ
        • महानायक
        • बना लेगी वह अपने मन की हंसी
        • हमें उस पर विश्‍वास है
        • दिल्ली में सुबह
        • ज़िन्दगी का तर्जुमा
        • वॉन गॉग की उर्सुला
        • जो हलाल नहीं होता
        • न्यायदंड
        • मेरे रक्‍त के आईने में
        • पिता
        • समुद्र के ऑसू
        • यतीमों के मुख से छीने गये दूध के साथ…
        • बेचैन सी एक लड़की जब झांकती है मेरी आंखों मे&
        • कि अकाश भी एक पाताल ही है – कथा कविता
        • पूरबा हवा है यह
        • मनोविनोदिनी>
          • मनोविनोदिनी-1
          • मनोविनोदिनी-2
        • कवि रिल्‍के के लिये
        • आफिसिअल समोसों पर पलनेवाले चूहे
        • तुम्‍हारी उदासी के कितने शेड्स हैं विनायक ì
        • मुझे जीवन ऐसा ही चाहिए था…
      • तारानंद वियोगी>
        • ।।बुढबा नेता ।।
        • ।।बेबस जोगी ।।
        • ।।घर ।।
        • ।।कः कालः।।
        • ।।स्त्रीक दुनिञा।।
        • यात्रीजी की वैचारिकता
        • परम्परा आ लेखक – डॉ० तारानन्द वियोगी
        • मृतक-सम्मान
        • ककरा लेल लिखै छी
        • सुग्गा रटलक सीताराम
        • मेरे सीताराम(मैथिली कहानी)
        • नागार्जुन की संस्कृत कविता – तारानन्द विय
        • ।।गोनू झाक गीत।।
        • ।।जाति-धरम के गीत।।
        • ।।भैया जीक गीत।।
        • ।।मदना मायक गीत।।
        • गजल – तारानन्द वियोगी
        • गजल
        • केहन अजूबा काज
        • तारानन्द वियोगीक गजल
        • मैथिली कविता ।। प्रलय-रहस्य ।।
        • ।।प्रलय-रहस्य।।
        • ।।धनक लेल कविक प्रार्थना।।
        • ।।बुद्धक दुख॥
        • ।।गिद्धक पक्ष मे एकटा कविता।।
        • ।।विद्यापतिक डीह पर।।
        • ।।पंचवटी।।
        • ।।घरबे।।
        • ।।रंग।।
        • ।।संभावना।।
        • ।।सिपाही देखैए आमक गाछ।।
        • ।।जै ठां भेटए अहार ।।
        • ।।ककरा लेल लिखै छी ॥
        • ।।स्त्रीक दुनिञा।।
        • ।।घर ।।
      • रामधारी सिंह दिनकर>
        • मिथिला
        • परिचय
        • समर शेष है
        • परशुराम की प्रतीक्षा
        • परशुराम की प्रतीक्षा
        • परशुराम की प्रतीक्षा
        • रश्मिरथी – सप्तम सर्ग
        • रश्मिरथी -पंचम सर्ग
        • रश्मिरथी-चतुर्थ सर्ग
        • रश्मिरथी-तृतीय सर्ग
        • रश्मिरथी-द्वितीय सर्ग
        • रश्मिरथी – प्रथम सर्ग
      • विद्यापति>
        • कंटक माझ कुसुम परगास
        • आहे सधि आहे सखि
        • आसक लता लगाओल सजनी
        • आजु दोखिअ सखि बड़
        • अभिनव कोमल सुन्दर पात
        • अभिनव पल्लव बइसंक देल
        • नन्दनक नन्दन कदम्बक
        • बटगमनी
        • माधव ई नहि उचित विचार
      • कीर्ति नारायण मिश्र >
        • अकाल
      • मधुकर गंगाधर >
        • स्तिथि
        • दू टा कविता
        • प्रार्थना
        • मीत
        • जिनगी
      • महाप्रकाश>
        • जूता हमर माथ पर सवार अछि
      • हरिवंशराय बच्चन >
        • आ रही रवि की सवारी
        • है अँधेरी रात पर दीवा जलाना कब मना है?
        • अग्निपथ
        • क्या भूलूं क्या याद करूँ मैं
        • यात्रा और यात्री
        • मधुशाला -1>
          • 2
          • 3
          • 4
          • 5
          • 6
          • 7
        • मैं कहाँ पर, रागिनी मेरा कहाँ पर
      • जयशंकर प्रसाद >
        • आत्‍मकथ्‍य
        • आँसू -1>
          • आँसू-2
          • आँसू-3
          • आँसू-4
          • आँसू-5
          • आँसू-6
        • प्रयाणगीत
        • बीती विभावरी जाग री
      • गजानन माधव मुक्तिबोध>
        • भूल ग़लती
        • पता नहीं...
        • ब्रह्मराक्षस
        • लकड़ी का रावण
        • चांद का मुँह टेढ़ा है
        • डूबता चांद कब डूबेगा
        • एक भूतपूर्व विद्रोही का आत्म-कथन
        • मुझे पुकारती हुई पुकार
        • मुझे क़दम-क़दम पर
        • मुझे याद आते हैं
        • मुझे मालूम नहीं
        • एक अरूप शून्य के प्रति
        • शून्य
        • मृत्यु और कवि
        • विचार आते हैं
      • अली सरदार जाफ़री>
        • मेरा सफ़र>
          • तरान-ए-उर्दू
          • हाथों का तराना
          • अवध की ख़ाके-हसीं
          • पत्थर की दीवार
          • लम्हों के चिराग़
        • एलान-ए-जंग
        • मेरा सफ़र.
        • वेद-ए-मुक़द्दस
      • गजेन्द्र ठाकुर>
        • धांगि बाट बनेबाक दाम अगूबार पेने छेँ
        • डिस्कवरी ऑफ मिथिला
      • पंकज पराशर >
        • आख़िरी सफ़र पर निकलने तक
        • पुरस्कारोत्सुकी आत्माएँ
        • बऊ बाज़ार
        • रात्रि से रात्रि तक
        • मरण जल
        • हस्त चिन्ह
      • मनीष सौरभ >
        • शाम, तन्हाई और कुछ ख्याल
        • सखी ये दुर्लभ गान तुम्हारा
        • मैं अभी हारा नही हू
        • क्या तुम् मेरे जैसी हो
      • जयप्रकाश मानस>
        • पता नहीं
        • मृत्यु के बाद
        • जाने से पहले
        • ऊहापोह
        • ख़ुशगवार मौसम
        • जब कभी हो ज़िक्र मेरा
        • लोग मिलते गये काफ़िला बढ़ता गया
        • आयेगा कोई भगीरथ
        • प्रायश्चित
        • अशेष
      • केदारनाथ अग्रवाल >
        • तुम भी कुछ हो
        • समुद्र वह है
        • वह चिड़िया जो
        • पूंजीवादी व्यवस्था
        • अन्धकार में खड़े हैं
        • प्रक्रति चित्र
        • मार्क्सवाद की रोशनी
        • वह पठार जो जड़ बीहड़ था
        • लिपट गयी जो धूल
        • आवरण के भीतर
        • काल बंधा है
        • कंकरीला मैदान
        • गई बिजली
        • पाँव हैं पाँव
        • बुलंद है हौसला
        • बूढ़ा पेड़
        • आओ बैठो
        • आदमी की तरह
        • एक हथौड़े वाला घर में और हुआ!
        • घर के बाहर
        • दुख ने मुझको
        • पहला पानी
        • बैठा हूँ इस केन किनारे
        • वह उदास दिन
        • हे मेरी तुम
        • वसंती हवा
        • लघुदीप
        • एक खिले फूल से
      • डॉ.धर्मवीर भारती >
        • अँधा युग
      • सूर्यकांत त्रिपाठी "निराला>
        • सरोज स्मृति
        • कुकुरमुत्ता
        • राम की शक्ति पूजा
        • तोड़ती पत्थर
      • कालीकांत झा "बूच" >
        • सरस्वती वंदना
        • गीत
        • आउ हमर हे राम प्रवासी
        • गौरी रहथु कुमारी
        • कपीश वंदना
      • जगदीश प्रसाद मण्‍डल>
        • एकैसम सदीक देश
        • मन-मणि
        • जरनबि‍छनी
        • गीत- १
        • गीत-२
      • वंदना नागर उप्पल >
        • रूह......
        • आखरी पल
        • जरा
        • शान
      • प्रियंका भसीन >
        • परिचय
  • उपन्यास
    • मायानंद मिश्र >
      • भारतीय परम्पराक भूमिका >
        • सुर्यपुत्रिक जन्म
        • भूगोलक मंच पर इतिहासक नृत्य
        • सभ्यताक श्रृंगार :सांस्कृतिक मुस्कान
        • भारतक संधान : इतिहासक चमत्कार
        • भारतमे इतिहासक संकल्पना
        • भारतीय इतिहासक किछु तिथि संकेत
        • भारतीय समाज : चतुर पंच
        • भारतीय आस्थाक रूप : विष्वासक रंग
        • पूर्वोत्तरक तीन संस्कृति - कौसल,विदेह,मगध
      • मंत्रपुत्र >
        • प्रथम मंडल
        • द्वितीय मण्डल
        • तृतीय मंडल
        • चतुर्थ मण्डल
        • पंचम मंडल
        • षष्ठ मण्डल
        • सप्तम मंडल
        • अष्टम मण्डल
        • नवम मंडल
        • दशम मंडल
        • उपसंहार
    • मुंशी प्रेमचन्द >
      • निर्मला>
        • निर्मला -1
        • निर्मला -2
        • निर्मला -3
        • निर्मला - 4
        • निर्मला - 5
        • निर्मला -6
        • निर्मला -7
        • निर्मला -8
      • नमक का दारोगा
      • ईदगाह
      • कफ़न
      • पंच परमेश्वर
      • बड़े घर की बेटी
      • ठाकुर का कुआँ
      • शूद्रा
      • पूस की रात
      • झाँकी
      • त्रिया-चरित्र
    • असगर वजाहत >
      • मन-माटी
      • ज़ख्म
    • वंदना नागर उप्पल >
      • अधुरा प्रेम-वंदना नागर उप्पल
  • योगदान कैसे करें
  • फोटो गैलेरी
  • आर्ट गैलेरी
  • वीडियो
  • संपर्क
  • ब्लॉग
  • वेब लिंक्स
  • सन्देश

                                                            प्रथम मंडल 

 प्रथम मण्डल 'श्रुतं किमपि व्यस्ये'
(किछ  सुनलहुँ  सखि?)
गृहमे प्रवेश करिते, ऋषि काक्षसेनी पुत्री ॠजिश्वा  प्रश्न  कलयक आ आबिके शाश्वती लग आसन्दी (चौकी) पर बैसि गेलि l बैसि गेलि सटिक l
महर्षि ऋतुर्वित -पुत्री शाश्वती , अन्यमनस्क भावसँ, गवाक्षसँ  प्रवहमान सरस्वती दिस ताकि रहलि छलि l ताकिते जा रहल छलि । 
चौंकलि l अपन असम्वृत अधोवस्त्रकें व्यवस्थित केलक l घूमलि  आ प्रशनवाचक दृष्टिसँ तकलक l 
ऋजिशवाक वर्ण क्षीर  जकाँ उज्जवल नहि  अपितु गोधूम (गहूम) जकाँ रक्तिम छैक l नासाग्र तीक्ष्ण , किन्तु नेत्रनील नहि , श्यामल l आकार किछु छोट, किन्तु प्रकार विस्तृत, मांसल l कांतिमान मुखमंडल l पैरमे नुपुर, कटि पर अधोचर्म l नागवेणी l कुण्डल l बाजूबन्द l 
शाश्वती  लेल ई सभ परिचित अछि l अपरिचित लागल ऋजिशवाक मुखमंडल l मुखमंडल पर सांध्यकालीन आकाशक उदासीनता आ कौतुहलिन  शून्य दृष्टि l पुछलक-'अर्थात ? स्पष्ट कुरु !'
-'वीतिहोत्र  प्रसंग ?'
-' एतब तँ सुनलहूँ जे जन-समिति अपन अंतिम निर्णयक द्वारा हुनका राज्यच्युत के देलक…. ।' 
-'ई तँ निर्णयक मात्र एकटा अंश थिक।'
-'दोसर अंश की थिक ? यैह ने जे समिति, दोसर राजाक निर्वाचन  करत ?'
-'एहन तँ नियमे  छैक स्व्भाविके।'
-'तँ अस्वभाविक की भेलै ? कहू ने ? अहाँ तँ कूट-मंत्र रचे लगलहुँ  !'
शाशवती पुछलक आ प्रशनवाचक दृष्टिसँ ताके लागलि। 


-'जन-समिति'-ऋजिश्वा उत्तर देलक-'जन सभाक इच्छा पर वितिहोत्रकें निर्वासनक व्यवस्था दे देलक ।'-'निर्वासन ?' शास्वती चौंकि उठलि । 
-'वीतिहोत्र निष्क्रमणो केँ गेलाह….'
-'ऐं ! निष्क्रमण ? ई  तँ नहि सुनलहुँ ?'
शाश्वती चकित रहि  गेलि । लागल, जेन सरस्वती अकस्मात सुख गेल हो । लागल, जेना ब्रह्मचारी बटुकलोकनि मन्त्र-अभ्यास छोड़ी देने हो। लागल, जेना  आबसँ  धेनुसभ दूध देब बंद कें  देत । 
-'आइये, प्रातःकाल, उषापूर्वे ।'
-कतय  गेलाह? कोन  दिशामे ?
-'सरस्वती पार कें गेलाह,दक्षिण,दृषद्वति दिस गेलाह अछि , मुदा कतय  गेलाह, ई  तँ ककरो कहलनि  नहि …। '
आ एतबा कहैत ऋजिश्वाक आँखि झरझरा गेलनि । लागल जेन कोनो अवरोध छल जे टूटि गेल । 
शाश्वती स्तब्ध रहि  गेलि, निष्क्रमणक  समाचार सुनी कें । स्तब्ध रहि  गेलि , ऋजिश्वाक अश्रुपूरित मुखमंडल देखि के ।
 ओहो विलगित भ' गेलि,अश्रुपूरित । ऋजिश्वा तकलक शाश्वती दिस । ओकरा कोनो सहोदरा नहि छै। जँ रहबो करितैक तँ शाश्वतीसँ  अधिक महत्वपूर्ण नहि होइते । 
शाश्वतीक एहन विलगित रूप, एहिसँ पूर्व ओ कहियो देखने नहि  अछि  । 
जहिया कहियो देखने छलि शरदक आकाश  जकाँ  भव्य । धेनु दुग्ध जकाँ  निर्मल । सविता जकाँ  सौम्य, वैश्वानर जकाँ  दिव्य-उर्जस्वल । 
ऋजिश्वा कोनो अकिस्मातमे पकड़ी लेलक ओकरा । दुनु-दुनुकें पकड़ी लेलक दुनु एक दोसरामे  आबद्ध भS  गेलि । एकाकार । नीरब। दुनू  एक दोसराकें जेन बिसरी गेलि । बहुत कालधरी सरल रहलि । कि  बाधा पड़ल ।    
-'भगवती शास्वती '
ता दुटा अन्तेवासी ब्रह्मचारी बटुक द्वार पर प्रकट भेल। दुनु एही दुनुकें एहन अस्वाभाविक असम्वृत स्थितिमे  देखि, चकित रही गेल । घूरि  सकैत छल , मुदा महर्षि आदेश-पालन बाधा छल |

दुनु अपन अधिवासक वस्त्र्खंड आ मृगचर्मकें  ठीक करय लागलि । ऋजिश्वा पुछलक-'सकुन्द' कुशल अछि ने?'
-'भगवतीक अनुकम्पा अछि ... महर्षिक सांध्य-यज्ञक लेल गृहाग्नि आनबाक आज्ञा अछि ...किन्तु!'
-'किन्तु'
-संभव समिधा-प्रदानक असावधानीक कारणे  देव वैश्वानर मालिन  भ' गेलाह अछि ...।'
बटुक सुकुन्द  उत्तर द' अपन माथ झुका लेलक । झुका लेलक  एही लेल जे गृहाग्निमे निरंतर समिधा देबाक कार्य भगवती शाश्वतीक अछि, जाहिमे शिथिलता आबि गेल छलै आ तकरे संकेत करें पड़ल रहै,अपनासँ श्रेष्ठक दोषकें  संकेत करें पड़ल छलै सहसा । 
सहसा ऋजिश्वोक दृष्टि अग्निकुण्ड दिस गेल । 
ता शाश्वती ओतय पहुँचिकें पातर-पातर समिधा दें, मृग-चर्मसँ  वायु कें  सुनगाबौमे लागि  गेल छलि । 
   प्रतिकुलमे गार्हपत्य-अग्नि रखबाक नियम अछि । एही लेल आंगनमे एकटा गृह अलगे होइत अछि । यैह गृह अछि  शाश्वतिक । आ निरंतर ओकरा प्रज्ज्वलित रखबाक कार्य ओकरे अछि । यैह  गृहमेधाग्नि समस्त गृहकर्माणिक मूल थिक । गृहाग्निक मलिन भें  जायब अशुभ मानल जाइत अछि । 
-'ब्रह्मचारी सकुन्द ?' ऋजिश्वा अपन मृगचर्म कटिमे बन्हैत बाजलि । 
-'आज्ञा भगवती !'
दुनु ब्रह्मचारी ऋजिश्वा दिस ताक' लागल। भगवती शाश्वती जकाँ ऋजिश्वा सेहो मंत्र-दर्शन करैत अछि, ई बात सभकें ज्ञात  अछि । सुकुन्दकें सेहो। आ ताहि स्थितिमे, सब मंत्र-द्रष्टाकें कहल जाइत अछि  भगवती । 
-'अहाँ दुनु नित्य श्रुति-अभ्यास करैत छी ?' 
-'निश्चय भगवती, ई  तँ अहाँ देखिते छी ।'
-'एखन अहाँ दुनुकें सांध्य-यज्ञक लेल गृहाग्नि अनबाक आज्ञा  अछि।'
-'अछि  भगवती।'
-'आरो कोनो आज्ञा भेटल अछि ?' ऋजिश्वा पुछलक 
-नहि तँ ...?
 ता शाश्वतिक कार्य पूर्ण भ' गेल छल । बाजलि -'ऋजिश्वा ! आश्रमक ब्रह्म्चारिक संग अनपेक्षित वार्ता करबाक प्रथा नहि  अछि , ज्ञात अछि  ने ?'-'ज्ञात  अछि  शाश्वती ...।'-तँ आज्ञा  हो भगवती, सांध्य-यज्ञक समय निकट आयल जइत अछि  ।' सुकुन्द  नियमानुसार जयबाक आज्ञा लेलक आ गृहाग्नि ल' क' जाय लागल। 
-'आज्ञा अछि  - ऋजिश्वा कहलक -आ महर्षिके ज्ञात  हो जे हमसब सांध्यकृत्यक लेल आबि रहल छी । 
दुनू  पुनः गंभीर भ' गलि । 
-'जे आज्ञा भगवती । 
आ दुनू विदा भS  गेल । 
शाश्वती गृहसँ  बहराकें  एकटा  कम्बल ल' आनलि आ ऋजिश्वाक देह पर राखि देलक । 
-'एकर की प्रायोजन छल ? हम शीघ्र घुरबो करब… ।'
-'भS  सकैत अछि  अहाँके घुरबामे किछु विलम्ब भ' जाय।'
-'विलम्ब ? कियैक ?'
-'एक तँ वार्ता शेष रही गेल…'
-'ओ तँ कइये लेब।'
-'एकरा अतिरिक्त'-शाश्वती कहलक -जननी किंचित यवागु (भूजल जौ ) ल' क' आबि रहलि छथि, फेर सांध्यकृत्य आ एकता घटना आरो घटबाक सम्भावना अछि .... भ'  सकैत अछि  रात्रि-विश्राम एतहि कराय पड़त ।'
-एही बीच हमर गृह सेहो चलय पड़त अहाँके।' 
-'विशेष प्रयोजन ?'
-'विशेष नहि,मात्र सामान्य प्रयोजन ।'
-'अर्थात ?'-शाश्वती पुछलक 
-'सोमाश्व मंत्राक्ष एकटा निष्कग्रीव कतहुँसँ ल' अनलनि अछि ...। 
-एकटा ल' अनलनि अछि तँ अहाँ धारण करु। 
-'हम नहि  अहाँ धारण करब ।'
अनलनि अछि अहाँ लेल आ धारण करी हम, ई  केहन  बात थिक ?'
-'हमरा लेल नहि,अहाँ लेल अनलान अछि ।' 
-'हमरा लेल ? शाश्वती चौंकलि-निष्कग्रीव आ मंत्राक्ष? ओ तँ अहीं लेल आनि सकैत छलाह ? अनबो कयने हेताह ?'-'अनने छथि । एक हमरा लेल आ दोसर अहुंक लेल । 
रिजिश्वा बाजलि । 

ता कदलि-डम्फ-पात्रमे यवागु ल' क' वृद्धा  जनानी  अयलीह । जल ल' क' गृहदासी रुलिक आयलि ।   ऋजिश्वा उठिक' प्रणिपात आ यवागू-पात्र ल' क' पुनः आसंदी पर बैसि  गेल । बाजलि-'अबैत काल देखलहुँ  नहि जननी ?'
-काल्हिसँ महिर्षि अग्निष्टोम-यज्ञ प्रारंभ क' रहल छथि ने ! ताहिमे, बाहर पर्णकुटीमे वयस्त छलहुँ !'
-'ओह ! अग्निष्टोम यज्ञ ? तखन तँ पाँच दिन व्यस्तता बहुत बढि जायत अहाँक । '
-'ओ तँ रहिते अछि, कोनो ने कोनो विशेष यज्ञ तँ महिर्षि करिते रहैत छथि, ई तँ हुनक स्वभाव सर्वविदित अछि-ए । किन्तु एहिवेर एहि अग्निष्टोम यज्ञक किछु आरो विशेष महत्व अछि, अतः किछु विशेष रुपें होयत ।'
-'अर्थात ?' ऋजिश्वा चकित भावसँ पुछलक । 
-'किछु दिन पूर्व वत्स मंत्राक्ष वितस्ता दिस गेल छलाह ।'
-'गेल छलाह, सुदूर पश्चिमोतर सुवास्तु तट धरि गेल छलाह ।'
-'तँ ओहि क्रममे, ओम्हरुका, किछु ऋषि लोकनि संकेत देने रहनि जे पौष पुर्णिमाक दिन ओ सभ सरस्वती दर्शन लेल आवि सकेंत छथि, ओ लोकनि कोनो क्षण पाधारि सकैत छथि । एहि लेल आजुक पौर्णमास यज्ञ सेहो किछु'विस्तृत रुपमे होयत आ काल्हिसँ अग्निष्टोम यज्ञ सेहो ...। '
-'एकर चर्चा ऋषि-ग्राममे खूब होइत अछि, लोक सब महर्षिक बहुत प्रशंसा करैत रहैत अछि ...एहि वेर तँ ऋजिश्वा प्रसन्न भावसँ बाजलि-'एकटा चर्चा आरो अछि जननी ?'
-'से की ?' वृद्धा जननी पुछलनि । 
-'लोक सभक कहव अछि जे एहिवेर महर्षिकें धरित्री प्रसन्न भ' क' बहुत रास अत्र देने छथि, आ चर्चा तँ इहो अछि जे एहिवेर जौसँ बेसी गोधुम भेल अछि ।' 
-'ई सब वरुणदेवक कृपा थिक' -जननी ऊपर दिस अंजलिबद्ध होइत बाजली-'विगत वर्ष जे राजन दिससँ धेनु, वृषभ आ दस-दासी दानमे देल गेल छल, ओहिसँ एतेक कृषि संभव भ' सकल अछि।'
-'ऋषिग्राममे एकरो चर्चा अछि, महर्षिकें राजनक पौरोहित्यसँ बहुत लाभ भेलनि अछि।'
-'निशचय। दानक चर्चा आ प्रशंसा हेबाके चाही।' -बाजिक' जननी शाशवती दिस धूमली-'आइ दिनमे अहाँ बहुत सुतलहहुँ शाशवती! हम अनेक बेर देखि गेल रही।'
-'हँ जननी! आइ पौर्णमासक अनाध्याय छल ने...बहुत सूति रहलहुँ...। कोनो आज्ञा?
-'महर्षिगण कखनो आबि संकेत छथि, सतर्क तँ रहबाके छैक।
शाशवती माथ हिला देलक।
जननी चलि गेलि।
दुनू यवागू फाँक' लागलि।
-'कहलहुँ निसि, वीतिहोत्रकें जाइत के देखलक?' शाशवती पुचलक।
-'हमर एकटा दास-पुत्र, नाविक सेहो पाछाँ कहलक, वैह 
सरस्वती पार करैने छल।'
-'पार केलाक बाद कोम्हर गेलाह? पूब दिस वा पश्चिम दिस? या दक्षिण दृषद्वती दिस?'
-'यैह क्यो नशि कहि रहल अछि। उषा पूर्वक समय छल, अतः क्यो नशि जानि सकल।'
-'गंत्वयक जिज्ञासा नशि कलयक ओ सभ?'
बिसरी गेलहुँ? अनास शिशनदेवाः कें जिज्ञासाक अनुमति तँ नशि अछि ने।'
-'ओह! बिसरिए गेल छलहुँ। तखन?'
-'हमर अनुमान अछि जे ओ दृषद्वती दिस गेलाह अछि।'
-'अनुमानक आधार?'
-'ओह! तँ-कर्मान्त अछि ने राजाक बहुत पूर्वासँ?
-'कर्मान्त तँ शतुद्रि दिस सेसो अछि। फेर उत्तर जयवाक अपेक्ष, दक्षिण दिस कियैक गेलाह, जखन कि सुनि रहल छ।, दक्षिणमे कृषण (कारी) सभक उपद्रव बहुत बढि गेल अछि।'
-'बढि गेल अछि, किन्तु दृषद्वतिक पार यमुनाक दिशामे।'
-'हुनक कोन निश्चय? कतहु ओम्हरे ने बढि जाथि?'
-'यैह चिन्ताक बात थिक ने।'
-'की कयल जाय?' शाश्वती 
पुछलक |
-'हमरा तँ 
लागैत अछि  जे ककरो पठाओल जाय ई देखबाक लेल कि ओ कोम्हर गेलाह अछि, कतय छथि? आ दक्षिण नहि जयबाक संकेत द' देल जाइनि।'
-'राजकुमार असंग की क' रहल छथि?'
-'असंग तँ आरोअनेक समस्यामे पडि गेल छथि। मानलहुँ जे ओहो पता लगबथि, किन्तु ओ जखन लगबथि, ओकर बात ओ जानय, हमरा सभकें तँ शीघ्र समाचार चाही।' ऋजिश्वा चिंतित भावसँ बाजली।
-'तँ की सोचलहुँ?'
-'अहाँ जँ चाही तँ अहाँक कहला पर एक व्यक्ति जा सकैत अछि...।'
-'के?' शाश्वती पुछलक।
-'सोमशव मंत्राक्ष।'
-'किन्तु ओ छथि कतय? एम्हर तँ पवन थिकाह, कखन कतय रहताह, कहब कठिन अछि।'
कि सकुन्द पुनः आबि गेल।
-'भगवती! अतिथिगन आबि गेलाह अछि।'
-'हँ भगवती। आ ओ सभ तुरत चलि गेलाह सरस्वती मे पूर्णमास स्नान करबाक लेल। ओ सभ शीघ्रहि घुरताह। आ हुनका सभक घुरिते 
 सांध्य- यज्ञ प्रारम्भ भ' जायत। समिधा पर्याप्त आबि गेल अछि।'
-'ई सूचना-व्यवस्था-ऋजिश्वा विहुँसि क' पुछलक-महर्षि दिससँ अछि अथवा स्वतः प्रेरित।'
-'स्वतः प्रेरित भगवती।'
-'ई स्वतः प्रेरणा कोनो विशेष प्रयोजन सँ अथवा सात्रिध्य-लैभ सँ?'
सकुन्द किंचित संकुचित भेल। ओकर गोर आकृति आरक्त भ' उठल। बाजल-'श्रेष्ठ जनक सात्रिध्य-लोभ तँ श्रेयष्कर अछिए' भगवती, किन्तु सम्प्रति यज्ञवेदीक निकट अतिव्यस्तता देखिक, सूचना-प्रेषण अति आवश्यक लागल।'

-'कोनो अन्य सूचना?'
किन्तु बीचेमे शाश्वती बाजी उठली-'ऋजिश्वा, अहाँ अपन रसिकताक आवेशमे परिहासक मर्यादाकें बिसरी जाइत छी।'
सकुन्द मुख घुमा लेलक। श्रेष्ठजनक निन्दा प्रत्यक्षतः सुनब अपराध थिक।
-'की करी व्यवस्था, यैह तँ हमर स्वभाव थिक।'
-'कोनो अन्य सूचना सकुन्द?'
-'अछि भगवती।'
-'की'
-'ऋषिपुत्र सोमाश्व मंत्राक्ष आइयो एकटा अदभुत सुखद चमत्कार कयलनि अछि।'
-'मंत्राक्ष? कतय छथि ओ?'
दुनू चौंकि गेलि। संगहि पूछि वैसलि। दुनू एक-दोसराके कूटदृष्टिसँ देखलक।
सकुन्दकें किछु अर्थ नसि लागलै। मात्र सहज उत्सुकता मानि लेलक। बाजल -'छथि नसि, छलाह।'
-'अर्थात? कतय गेलाह?'
-'राज-हमर्य दिस गेलाह अछि, महर्षि आगमनक सूचना देबाक लेल।'
-'घूरताह ने।'
-'ई तँ ज्ञात नसि अछि, ऋषि-पुत्रकें जानि लेब सहज नसि अछि, तेयो अनुमानतः घुरबे करताह।'
-'आयल कखन छलाह?'
-'महर्षिगणक असगामनक पश्चाते आ सामग्री द' क' शीघ्रहि घूरि गेलाह।'
-'सामग्री?'
-'यैह तँ चमत्कार थिक।'
-'की?'
-'जतेक ऋषि-महर्षिगण आयल छथि, सभक लेल एक-एक अति विलक्षण कम्बल अनलसि अछि, आ ओहो श्वेत कम्बल... एकटा कुलपति महर्षिक लेल सेहो...। ओना कम्बलकें देखि सभ अतिथि बहुत प्रसन्न भेलाह।

चरम संतुष्ट भ' क' स्नान करबाक लेल चलि  गेलाह । हमरा सभक नृयज्ञक   प्रथम चरण अति सार्थक रहल ।'-'कतेक अतिथि छथि ?'
-'सप्तर्षि भगवती ।' सुकुंद किंचित बिहुँसल । 
-'शुभ अछि , जाउ -शास्वती कहलक -आखेटसँ लोक सब घूरल ?'
-'नहि भगवती ।'
-'जाउ , व्यवस्था देखू, हमहुँ सभ अन्य  व्यवस्था देखिकS  आबि रहल छि । 
सुकुंद चलि  गेल 
शाश्वती जल पीबि  क' उठैत बाजलि  'चलु  आब अहाँक  संभव नहि  रहल । 
आय  रात्रि संगहि  सुतब,बहुत रास गप करबाक अछि । दुनु गृहाग्नी  गृह सँ  बाहारयलीह। सूर्यास्त भ'रहल छल । आँगन-गृहक चारसँ रौद भागल जा रहल छल । आँगनमें  चारुकातसँ गृह अछि । ऋषि ग्राममें ई सौभाग्य आ ऐश्वर्यक प्रतीक मानल जाइत अछि  । महर्षि ऋतुर्वितक कुल संयुक्त अछि । अनेक सदस्य छथि । भरल-पुरल आँगन-घर । 
आँगनक दक्षिणमे किछुए  दूर पर सरस्वती नदी अछि । पश्चिममे,पाछामें गोशाल ।  पूर्वमे ,क्रमशः ऋषि महर्षिगणक गृह छनि, क्रम पूर्व  चलि  गेल अछि,  काते-कात ।उत्तर उत्तरमे ,आँगन सँ  बहरायल पर अछि यज्ञ-कुटी  |
ओहि यज्ञ-कुटीमे नृयज्ञक अतिथि सभक निवास होइत अछि जा स्वयं कुलपति  महर्षि ऋतुर्वितक वास सेहो | 
सबटा गृह बाँस आ काष्ठक अछि तृणगाच्छादित । चारुकात भ' क'  चारुकात बाट अछि । एहि  समय शश्वस्तिक अग्रज कालस्वन जे किछु दासक  संग आखेटमे गेल छलाह किछु मृत पशुकें ल' क' आबैत  गेलाह । 
शाश्वती आ ऋजिश्वा जाबत यज्ञ-कुटीमे पहुँचली,ताबत सांध्य-यज्ञ प्रारम्भ भ' गेल छल । आगत ऋषि-महर्षिगण श्वेत कम्बल ओढने अपन-अपन आसन पर विराजमान  छलाह । यज्ञ-कुण्ड सँ  भगवान वैश्वानर उर्ध्वमुख भ' क' यज्ञ-वेदीमे  बैसल लोकसभकें रक्तिम आशीष प्रदान क' रहल छलाह । यज्ञ वेदी सँ  धूम्र-रेख उठि  क' भगवान सोमक स्वागतमे अंतरिक्ष दिस क्रमशः उठल जाइत छल । 
चारुकात संध्या-तिमिर आ सोम-प्रकाशक संघर्ष चलि रहल छल  आ क्रमशः प्रकाशक जय होइत जाइत छल । 
होता आ उद्गातक मंत्रोच्चार सँ  वातावरण मुखरित भ' रहल छल । स्वयं महर्षि ऋतुर्वित आइ अध्वर्युक आसन पर बैसल छथि । आगत महर्षिगण में सँ  एकटा ब्रह्माक आसन पर छथि । किछु उद्गाता छथि, किछु होता । होतावर्ग में स्थानीय ऋषि सेहो छथि । ऋषि-ग्रामक अन्य नर-नारी शेष दू दिशासँ  यज्ञवेदीकें घेरी क' बैसल छथि । अग्निकुण्ड प्रकाशसँ  रहि-राहिक' सभक मुखमंडल आलोकित भ' उठैत अछि । 
शाश्वती आ ऋजिश्वा दुनु बैसि गेलि । 
 अध्वर्युक यज्ञक्रिया चलि  रहल छल   :
'इदम अग्नये,इदं सोमाय,इदं न मम् 
अग्न्येत्वा ,इन्द्रयेत्वा,इदमग्नेय  स्वाहा ,
इन्द्राय स्वाहा ।'
उद्गातालोकनिक स्तुति चलि रहल छल :'हे अग्नि 
अहीं इंद्र ,वृषभ,उरुगाय विष्णु थिकहुँ 
अहीं ब्रह्मा आ वृहस्पति थिकहुँ 
अहाँ राज वरुण, उरुगाय विष्णु थिकहुँ 
अहीं  राजा वरुण,मित्र,अर्चना,पूषण,रूद्र ,मरुत आ सविता थिकहुँ । 
हे अग्नि 
अहीं  शरीरक रक्षक थिकहुँ  हमर रक्षा करो 
जीवनदाता थिकहुँ जीवन दी 
शक्तिमय थिकहूँ 
हमर अपूर्णताकें  पूर्ण करू  
पूर्णाहुति सँ  पूर्व नियमानुसार शाश्वती आ ऋजिश्वा समिधा ओरदान्न कयलक । 
अग्निर्ज्योती ज्योतिरग्नि श्वहा ।
मेष-बलि कृत्य संपन्न भ' गेल छलैक । हुनका सन पाकशास्त्री  एहि कुरु जनपदमे क्यों दोसर नहि । एहन अवसर पर जाधरि ओ पाकशाला नाहि  पहुँचता  ताधरि प्रिषद (भोज्य पदार्थ) स्वादिष्ट नहि  होयत -ई  सर्वमान्य धारण अछि । 
तें हुनका पूर्वसूचना द' देल जाइत अछि आ समयनुसार ओ पहुँचियो जाइत छथि । मात्र पाकशाला सभटा  ब्रह्मचारी बटुकगण ,जारानि आन' बला दासगण आ अन्य  ऋषिक सहायक सभकें ई  ध्यान राखे पड़ैत अछि जे ओ  कोनो बात पर असंतुष्ट भ' क' क्रुद्ध नहि भ' जाथि |
क्रुद्ध ओ अति शीघ्र भ' जाइत छथि । आ तखन ओ रुसि  जाइत छथि । मुदा रुसि क' अपना पिता जकाँ चलि नहि जाइत छथि  पाकशाला सँ । 
ओ पाकशालाक निकटे  किछु दूर हँटिक' बैसि जाइत छथि आ मुहँ घुमा क' स्वगत -भाषण करैत रहैत  छथि । सुविधा एतबे रहैत अछि जे ओ क्षमायाचनाक  पश्चात शीघ्रे मानियो जाइत छथि । ताहुमे ई  आवश्यक नहि अछि  जे मूल अपराधिए क्षमा-याचना करय। 
क्यों क्षमा-याचना क' कोनो क्षण बैंसी क' पुनः पाकशालामें आनि सकैत अछि  ।
प्रायः इ काज महर्षि ऋतुर्वित-पुत्र कालस्वने करैत छथि । यैह कालस्वन पाकशालामे  प्रधान सहायक छथि । 
कालस्वन अल्पभाषी छथि । श्रुति-मंत्रक अतिरिक्त अन्य शब्द हुनक मुख सँ  सुनबा लेल लालायित रहैत अछि लोक। कोनो-कोनो पक्ष तँ हुनक मुख सँ कोनो शब्द बहराइते नहि  छनि । बस,मौन-भाव सँ  अपन काज करबाक अभ्यासे टा  हुनकर छनि । 
कालस्वन  सेहो उठलाह आ आ प्रिषद -व्यवस्थामे  चलि  गेलाह । यज्ञ-बलि तथा आखेट पशुकें मिला क' प्रिषद बनाओत जायत ।   
एहिमे विलम्ब होयत । तें  महर्षि ऋतुर्वित नृयज्ञ (अतिथि सेवा) क आगत अथितिक लेल दुग्धपानक व्यवस्था क लेने छलाह । ब्रह्मचारी बटुक आगत महर्शिगणकें ताम्र-पात्रमे दुग्ध आनि-आनि पान करा रहल अछि । 
ओहि ताम्र-पात्रकें सभ निहारी रहल छथि । छोट-छोट पात्रक व्यवहार तँ एम्हर होब' लागल छल,किन्तु एतेक पैघ  ताम्र -पान-पात्र क्यों नहि  देखने छल । महर्षि ऋतुर्वित एही अवसरक लेल राज हर्म्य सँ एकर व्यवस्था कयने छलाह । 
राजा हर्म्यकें ई  दास राजा बब्लूथ दिससँ  उपहारमें प्राप्त भेल छल  ।    



राजा बब्लूथ दासकें आर्यलोकनिक प्रति बैर-भाव नहि,अपितु ओ मित्रते चाहैत छथि । हरियूपियापतन आ ओकर विभिन्न नगर सभ उजड़ी गेलाक पश्चात यैह  बब्लूथ अनार्य सभक ध्वस्त वाणिज्य-व्यवस्थाकें  फेर सँ संगठित कयलनि आ ओकरा बढ़ोलनि । सबसँ  अधिक बढोलक वस्त्र आ धातु उद्योगकें । वैह आर्यलोकनिककें  वस्त्र-आपूर्ति कयलक तथा धातु-पात्र उपलब्ध करौलक । एहिसँ  पूर्व आर्यगण चर्मपात्रक व्यवहार करैत छल । सुवास्तु तटक बाद मृत्तिका पात्रक वव्हार सेहो यदाकदा कर' लागल । परुषनी तटक पश्चात धातु-पात्र पर दृष्टि पड़ल आ आब एहि सरस्वती तट पर ओहि धातु-पात्रक उपयोग सेहो करय  लागल। किन्तु सभ नहि । एखनो ताम्र-पान-पात्र दुर्लभ आ विशिष्टलोकनि लेल मर्यादित मानल जाइत अछि । 
-'एतेक दुग्ध ?' एकटा महर्षि हँसलाह । 
-'अपनेक तँ ई अति प्रीय अछि ।' दोसर बजलाह । 
-'प्रिषदो बनि रहल अछि  ने ?'
-'उदरों तँ अग्नि-कुण्डे थिक ।'
-'भस्म भS जायत सैह  ने ?'
सब हँसलाह ।  

...................................................................................................................................................................................

Powered by Create your own unique website with customizable templates.